Ο μύθος ως ...παραμύθι σήμερα

Έχω ασχοληθεί και παλαιότερα με λέξεις οι οποίες σήμερα έχουν λάβει εντελώς αντίθετη ή διαφορετική σημασία, από αυτή που πραγματικά έχουν.
Αν έπρεπε να ορίσω "σημαιοφόρο" αυτών των εννοιών, δικαιωματικά τη θέση θα έπαιρνε η λέξη "μύθος". Γιατί θα το έκανα αυτό, θα φανεί αμέσως παρακάτω.

Όταν ακούμε "μύθος", αμέσως ταυτίζουμε με την έννοια του αναληθούς και του ψεύδους. Με μια πληροφορία φανταστική. Είναι όμως έτσι;

Η απάντηση είναι ένα τεράστιο όχι. Η λέξη έχει την έννοια της ομιλιάς άνευ έργου, της διήγησης, του λόγου. Δεν παραπέμπει στην πληροφορία αν αυτός ο λόγος είναι αληθής ή ψευδής, στην πρώτη της ανάγνωση τουλάχιστον. Γιατί μετά την ανάλυσή της ετυμολογικά και με βάση τα άγια πρωτότυπα της ελληνικής γραμματείας θα δούμε πως η πληροφορία ουσιαστικά αν και συμβολική, είναι αληθής.

"Μύθος" εκ του "μύω" και την κατάληξη -θος. "Μύω" σημαίνει "κλείω", ενώ η κατάληξη προέρχεται από το "θέω" το οποίο σημαίνει "τρέχω". Αντιλαμβανόμαστε αμέσως πως ο μύθος είναι ένας "κλειστός" και συμβολικός λόγος. Μια πληροφορία η οποία διαβιβάζεται από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά. Κάποτε γραφή δεν υπήρχε.

Στον "Κριτία" ο Πλάτωνας είναι σαφής:
"Μύθου μεν σχήμα έχων λέγεται, το αληθές εστί".
Ο Αριστοτέλης επίσης σαφέστατος στο "Μετά τα φυσικά":
"Παραδέδοται παρά των αρχαίων και παμπαλαίων, εν μύθου σχήματι, καταλελειμμένα τοις ύστερον".

Την εξήγηση τού γιατί θα πρέπει η μεταφορά μιας πληροφορίας μέσω του λόγου από γενιά σε γενιά, να γίνεται "κλειστά" και συμβολικά, τη δίνει ο Γ. Μυστριώτης στη "Μεγάλη Ελληνική Γραμματολογία":

"Ο μύθος δεν δύναται να γίνει καταληπτός εαν υπερβαίνει τας δυνάμεις της μνήμης. Δια τούτο πρέπει να είναι ευμνημόνευτος".

Εγώ να προσθέσω, πως ακόμα και όταν η εποχή της γραφής και καταγραφής έφτασε, η αρχέτυπη πληροφορία συνέχισε να υπάρχει από στόμα σε στόμα, στη μορφή του "μύθου" δηλαδή, γιατί πολύ απλά ο λόγος, η διήγηση, εν τέλει ο μύθος, δεν καίγεται -όπως η βιβλιοθήκη της Αλέξάνδρειας-, δεν θρυμματίζεται -όπως οι ναοί και τα αγάλματα-, δεν βασανίζεται ούτε θανατώνεται -όπως χιλιάδες ιθαγενείς- από βάρβαρα και "ιερά" χέρια.

Υ.Γ. Με την ευκαιρία του εορτασμού, πριν λίγες ημέρες, της μεγάλης εορτής του Θερινού Ηλιοστασίου, εύχομαι σε όλους τους ελληνοέλληνες χρόνια καλά με Υγεία και Τύχη.

Μηνολόγιο στην αρχαία Λαμία

Κάθε Πόλη-Κράτος στην αρχαία Ελλάδα είχε το δικό της μηνολόγιο. Πριν γίνει αναφορά στους μήνες της ιδιαίτερης πατρίδας μου, θα παρουσιάσω λίγα στοιχεία για τον υπολογισμό τους χωρίς να γίνω κουραστικός.

Μετά τον προσδιορισμό του λεγόμενου και ημερονυκτίου ως χρονική μονάδα, οι Έλληνες προσδιόρισαν και τη χρονική διάρκεια του μηνός. Η λέξη και μόνο, μας φανερώνει πως η διάρκεια αυτή αφορούσε την κίνηση της Σελήνης, μιας και "Σελήνη"="Μήνη".

Το έτος ήταν αποτέλεσμα των 12 συνοδικών μηνών. Αυτοί όμως είχαν διάρκεια περίπου 29 1/2 ημερονυκτίων. Έτσι η σύσταση του έτους γινόταν με τέλειους και κοίλους μήνες εναλλάξ, των 30 και 29 ημερονυκτίων αντίστοιχα.
Το Σεληνιακό έτος αυτό, με το άθροισμα των 354 ημερονυκτίων, είναι προφανές πως υπολείπεται του Ηλιακού κατά 11 1/4. Για να καλυφθεί η διαφορά αυτή, κάθε 8 σεληνιακά έτη υπήρχε η προσθήκη τριών εμβόλιμων τέλειων μηνών. (11 1/4 * 8 = 90). Έναν στη διάρκεια του πρώτου έτους, έναν στη διάρκεια του πέμπτου έτους και έναν κατά τη διάρκεια του τελευταίου.

Ας δούμε τώρα τις ονομασίες των μηνών στην αρχαία Λαμία και δυο λόγια στο τέλος για την προέλευση τους.

Θριξάλλιος (σελήνη Ιανουαρίου)

Γεύστος (σελήνη Φεβρουαρίου)

Λύκεος (σελήνη Μαρτίου)

Θύος (σελήνη Απριλίου)

Άρεος (σελήνη Μαίου)

Χρυτταίος (σελήνη Ιουνίου)

Ιπποδρόμιος (σελήνη Ιουλίου)

Πάναμος (σελήνη Αυγούστου)

Ιτώνιος (σελήνη Σεπτεμβρίου)

Απελλαίος (σελήνη Οκτωβρίου)

Θεμίστιος (σελήνη Νοεμβρίου)

Βώμιος (σελήνη Δεκεμβρίου)


Η έκταση της αρχαίας Θεσσαλίας, κάλυπτε την περιοχή από τον Όλυμπο έως και ένα κομμάτι της σημερινής βόρειας Φωκίδας.
Αρκετοί μήνες στην αρχαία Λαμία, είχαν κοινή ονομασία με αυτούς στην τότε βόρεια Θεσσαλία και ονομάζονται και Περραιβικοί.
Τα κοινά ονόματα με του Περραιβικούς μήνες είναι: Πάνημος ή Πάναμος, Θύος, Θεμίστιος, Ιτώνιος, Ιπποδρόμιος.
Οι Περραιβοί ήταν ένα αυτόχθονο αρχαίο ελληνικό πελασγικό φύλο.
Οι επιδράσεις από τους Μακεδόνες αργότερα, όταν βρέθηκαν υπό την κυριαρχία του Φιλίππου, διακρίνονται και στην κοινή ονομασία του μηνός Απελλαίου.
"Απέλλων" είναι ο δωρικός τύπος της λέξεως "Απόλλων" και καταδεικνύει την αφιέρωση του μηνός στον Θεό Απόλλωνα.

Περί ξένου και Ξενίας

Αφορμή για το παρών, η συνεχής παρανόηση περί ετυμολογίας και χρήσης της έννοιας "ξένος" στη σημερινή εποχή.
Συχνό το λάθος σε όσους θέλουν να επιχειρηματολογήσουν απέναντι σε φασίζουσες συμπεριφορές. Δυστυχώς αυτό έχει ως αποτέλεσμα να εκφράζουν ημιμάθεια απέναντι σε ανθρώπους που η φασίζουσα συμπεριφορά τους, τους κάνει εκ φύσεως ημιμαθείς.
Η μελέτη της ελληνικής πατρώας κοσμοθέασης σε βάθος και ορθές βάσεις, θα είχε ως αποτέλεσμα την εξάλειψη και των δυο παραπάνω φαινομένων.

Η λέξη "ξένος" ετυμολογείται εκ του "σκηνή". Όσο κι αν αυτό φαίνεται σε πρώτη ανάγνωση παράξενο.
"Σκηνή" εκ του σκιά, ως φυλακτήριο από τον Ήλιο. Το πρόχειρο κατάλυμα που συνήθως βρίσκεται εκτός Εστίας. Αυτό που παρέχει σκέπη.
Η αιολική διάλεκτος αναφέρει τον ξένο ως σκένο. " Σκηνούσι δε εν ταις οικίαις οι κάμνοντες ", αναφέρει ο Ξενοφών.

Ξενία, λοιπόν, είναι η υποδοχή του ξένου στην οικία και η παρεχόμενη σε αυτόν περιποίηση. Προσοχή όμως, η Ξενία δεν αφορούσε τους μη Έλληνες. Άξιοι φιλοξενίας θεωρούνταν οι ξένοι προερχόμενοι από άλλες ελληνικές πόλεις.
" Εν ταις ιδίαις πατρίσι ξένους ποιούνται " γράφει ο Σόλωνας.

Οι εκτός ελληνικών πόλεων αποκαλούνταν βάρβαροι. Και όταν λέμε εκτός ελληνικών πόλεων εννοούμε τους αλλοδαπούς. Η ίδια η ετυμολογία της λέξεως "αλλοδαπός" το φανερώνει.
"Αλλοδαπός" εκ του "άλλος" και "δα" και "πους". Συγγενείς λέξεις εκ παραφθοράς ο "ποδαπός" (ποταπός) που σημαίνει τιποτένιος και ο "τηλεδαπός", δηλαδή αυτόν που έρχεται από πολυ μακριά.

Αντίστοιχες αναφορές βρίσκουμε στον Όμηρο με τον Τηλέμαχο και την υποδοχή της Θεάς Αθηνάς μεταμορφωμένη σε ξένο. "Αντί κασιγνήτου ξείνος", αναφέρεται χαρακτηριστικά, δηλαδή "σαν αδελφός είναι ο ξένος".

Τέλος εκτενέστατες αναφορές και παραπομπές στα άγια πρωτότυπα της ελληνικής γραμματείας, παρέχονται από την εγκυκλοπαίδεια Ήλιος.

Ο Θεός της Μουσικής

  Οι Έλληνες, ανέκαθεν προσέδιδαν επιθετικούς προσδιορισμούς στους Θεούς. Τα επίθετα αυτά είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο, ώστε να έρθει κάποιος σε επαφή με το μεγαλείο της ελληνικής λεξιπλασίας.
   Ας δούμε μερικά που αφορούν το Θεό Απόλλωνα, όπως περιγράφονται στο όμορφο "Λεξικό της Ελληνικής Μουσικής" του κ. Τάκη Καλογερόπουλου.

Αγήτωρ: Επίκληση πολεμικού χαρακτήρα (από επιγραφή της Λακωνικής).
Aγραίος: σημαίνει "κυνηγός". Υπήρχε ναός του στα Μέγαρα (Παυσανίας Α' 41.3,6).
Αγρέτης (προστάτης των αγρών): Βρέθηκε σε επιγραφές της Χίου. Η λέξη κατά τον Ησύχιο σημαίνει και "ηγεμών".
Αγρεύς (όπως "Αγραίος"): Απαντά σε θεσσαλικές επιγραφές.
Αγρευτής ("κυνηγετικός"): Επειδή νίκησε τον Πύθωνα. "Και τον αγρευτάν Απόλλω " ("Οιδίπους επί Κολωνώ",1091).
Άγριος: Επίκληση των Ορφικών ("Ορφικοί ύμνοι" XXXIV και XXX) ως προστάτη των αγρών και της φύσης. Λατρευόταν στην Αιτωλία.
Αγυιάτας: Συγγενές προς το "αγυιεύς". Βρέθηκε σε επιγραφή των Φαρσάλων.
Αγυιάτης: Ο τύπος "αγυιεύς" στον Αισχύλο.
Αγυιεύς ("ο εποπτεύων δρόμους και λεωφόρους"). Κατά τον Παυσανία, με αυτή την ονομασία τιμούσαν το θεό σε Αχαρνές, Άργος και Αρκαδία (Τεγέα).
Αιγιλεύς: Στα Αντικύθηρα της ελληνιστικής Εποχής (η αρχαία ονομασία των Αντικυθήρων ήταν Αίγιλα ή Αιγιλία ή Αίγιλος).
Αιγλήτης: Με αυτό το επίθετο λατρευόταν στην Ανάφη, γιατί εκεί εμφανίστηκε με όλη του την αίγλη και έσωσε τους Αργοναύτες. Προς τιμήν του (Στράβων, Απολλώνιος ο Ρόδιος) διοργανώνονταν οι λαμπρές γιορτές Θευδαίσια και Θευξένια (Θεοξένια;).
Aκερσεκόμης και Ακειροκόμης: Παλιές προσωνυμίες αναφερόμενες στην πλούσια κόμη του. Από του Νόννου και εφεξής αποδίδονταν και στον Διόνυσο.
Ακέσιος ("αλεξίκακος"): Επίκληση στην Ήλιδα (Παυσανίας ΣΤ' 24, 6).
Ακέστωρ: Αναφέρεται στην ιδιότητα του θεού ως θεραπευτού και ιατρού.
Ακρίτας: Επίκληση στη Σπάρτη (Παυσανίας Ι' 12, 8).
Ακτιακός: Από τον ναό του στο Άκτιον. Ο Οβίδιος, τον συγχέει με τον Λευκάτιο Απόλλωνα, γράφοντας «Phoebus....Actiacum populi Leucadiumque vocant» («Ο Φοίβος... Ακτιακό και Λευκάτιο οι λαοί τον ονομάζουν»).
Άκτιος: Παλιό επίθετο του θεού (από την ακτή) το οποίο αναφέρεται ήδη στα «Αργοναυτικά» ως «Άκτιος-Εμβάσιος» (Α΄ 403-04).
Αλαίος: Επίκληση στην Κάτω Ιταλία, όπου ο Φιλοκτήτης ίδρυσε ιερό "Απόλλωνος Αλαίου" ("[εν ω και το τόξον απέθετο ").
Αλασιώτης: Επίκληση στην Αλασία της Κύπρου.
Αλεξίκακος ("αυτός που αποδιώχνει το κακό"). Επίκληση του θεού στην Αθήνα.
Αμαζόνιος: Επίκληση στον Πύρριχο Λακωνίας. όπου υπήρχε ξόανο-ανάθημα των γυναικών "από Θερμώδοντος" (Αμαζόνων). (Παυσανίας Γ' 25,3).
Αμυκλαίος: Γνωστό επίθετο από τις Αμύκλες Λακωνίας (Θουκυδίδης Ε' 18,9-23,5). Προς τιμήν του γιορτάζονταν με μεγαλοπρέπεια τα Υακίνθια.
Αποτρόπαιος: Επίκληση στις διάφορες «καθάρσεις: «{Απολλον [αποτρόπαιε».
Αργεώτας: Επίκληση στην Κορώνη. Συνάπτεται με το "αργός" (φωτεινός) και με το "ασγελάτας".
Αρισταίος: Επίκληση στην Καρθαία της Κέω (από τη σχέση του Απόλλωνα με τον τοπικό θεό Αρισταίο).
Αρνοκόμης ("προστάτης των αμνών" ή "με προβατίσια κόμη"): Επίκληση στη Νάξο.
Αρχηγέτης: Με αυτή την ιδιότητα (του "αρχηγού-προστάτη") λατρεύτηκε ο θεός στη Νάξο της Σικελίας (Θουκυδίδης), στα Μέγαρα (Παυσανίας), αλλά και σε Μύνδο, Αλικαρνασσό, Ερυθρές, Ιεράπολη, Κύζικο, Θήρα, και αλλού.
Ασγελάτας και Ασγελαίος: Επίκληση στην Ανάφη, ως λατρευομένου «[εν πανηγύρει των [Ασγελαίων» (σημαίνει, ό,τι και "αιγλήτης").
Αυλητής, Αυλαείτης, Αυλάιτης: Επίκληση σε Μαγνησία Μαιάνδρου. (Θυμίζουμε ότι πρώτος ο Αλκμάν''εμφάνισε τον Απόλλωνα ως ευρέτη της αυλητικής).
Αύλις: Επίθετο αναφερόμενο από τον Ησύχιο (στο λήμμα "Αυλίς").
Αφήτωρ: Ομηρικό επίθετο του θεού (Θ' 404). Πολλοί το ερμηνεύουν ως "τοξότης" (από το "άφεσις των βελών")` άλλοι όμως το ερμηνεύουν ως "χρησμοδότης".
Βοηδρόμιος ("σύμμαχος στον πόλεμο"): Κατά τον Καλλίμαχο ("Ύμνος Απόλλωνος", 69).
Βοήθιος: Προφανούς ετυμολογίας.
Βραγχιάδης: Επίκληση αναφερόμενη στον ερωμένο του θεού Βράγχο. Υπάρχει και ο τύπος "Απόλλων ο εν Βραγχίδαις", γιατί το ιερό του στη Μίλητο το υ-πηρετούσαν απόγονοι του ιερατικού γένους των Βραγχιδών.
Γαδηνός: Επίκληση στο θεσσαλικό Δώτιο (επιγραφές Ι. G. IX 2, 1076).
Γαλάξιος: Λατρευόταν στη Βοιωτία και υπήρχε ιερό του κοντά στο ρυάκι Γαλάξιον. Το προσωνύμιο όμως αναφέρεται στον θεό, ως παρέχοντα άφθονο πρόβειο γάλα. Σχετίζεται με τον Απόλλωνα «Ισμηνία» (Σχόλια Φωτίου).
Γενέτωρ: Επίκληση στη Δήλο. Εκεί υπήρχε βωμός του που δεν επιτρεποταν θυσία ζώου, μόνο "πυρους και κριθας και πόπανα μόνα τίθεσθαι [επ' αυτου ανευ πυρός". (Παρόμοια είναι και τα "γενέθλιος", "γενέσιος", "πατρώος", κ.λπ.).
Γεργίθιος: Έτσι λατρευόταν στη Γέργιθα (Στέφανος Βυζάντιος, λήμμα "Γέργις").
Γεφυραίος: Επίκληση στην Αθήνα της ρωμαϊκής εποχής (όπου υπήρχε και μικρός βωμός του).
Γορτύνιος: Επίκληση για τον «Πύθιο Απόλλωνα» (όπως λατρευόταν στη Γόρτυνα).
Γρύνειος: Επίκληση στο Γρύνειο της Αιολίδας (Στράβων ΙΓ' 622).
Γυπαιεύς: Στο όρος Λυσσός Εφέσου (σχετίζεται με τη σωτηρία βοσκού από γύπα).
Δαλδιαίος: Επίθετο του Απόλλωνα "μύστη", στη Δαλδία της Λυδίας (Αρτεμίδωρος).
Δαλογενής (δηλαδή "Δηλογενής"): Ποιητικός τύπος του Βακχυλίδη (Γ' 58).
Δάλιος (δηλαδή «Δήλιος»): Έτσι ονομαζόταν ο Απόλλων στα «δωρικά» νησιά (Κως, Ρόδος, Κάλυμνος, Νίσυρος, κ.λπ.). Ο σχετικός μήνας Δάλιος ταυτιζόταν με τον αττικό Γαμηλιώνα (Εκατομβαιώνα).
Δάλος (δηλαδή "Δήλιος"): Ποιητικός τύπος τουΠινδάρου ("Ολυμπιόνικος" ΣΤ', 100).
Δαφναίος: Επίκληση προερχόμενη από το βλαστικό του έμβλημα της Δάφνης.
Δάφνιος: Ετυμολογία, όπως προηγουμένως.
Δαφνηφόρος: Ιδιαίτερη επίκληση σε Αθήνα, Φλύα, Ερέτρια, Χαιρώνεια, κ.λπ. Το επίθετο συναντιέται συχνά και στην αρχαία ποίηση.
Δαφνίτης: Επίκληση στις Συρακούσες (Ησύχιος).
Δειραδιώτης: Επίκληση του «Απόλλωνα Πυθαέα» στο Άργος (από τον λόφο Δειράς).
Δεκατηφόρος: Επίκληση ως αποδέκτη της "δεκάτης" (Παυσανίας Α' 42,5).
Δελφίδιος: Άλλος τύπος του "δελφίνιος" (από επιγραφή στο Μουσείο της Σπάρτης). Συναντάται επίσης σε Κρήτη και Αθήνα.
Δελφίνιος: Γνωστή επίκληση ως προστάτη της θαλασσοπλοΐας. Σε πολλές παραθαλάσσιες πόλεις διοργανώνονταν γιορτές προς τιμήν του.
Δήλιος: Ήδη από τον Όμηρο (Ζ, 162) αναφέρεται βωμός του θεού στη Δήλο ("Αίας" 707, "Νεφέλες" 596, κ.λπ.).
Δήραινος: Έτσι λατρευόταν στα Άβδηρα.
Διδυμαίος: Από την πόλη Δίδυμα νοτίως της Μιλήτου, όπου κατά την παράδοση ενώθηκαν ο Δίας με τη Λητώ. Λατρευόταν με μεγαλοπρέπεια στη Μίλητο (βλ. προηγουμένως:"Βραγχιάδης" και το λήμμα "Διδυμεία Μιλησίων").
Διδυμεύς (όπως "Διδυμαίος"): Σε αναφορά προς την αδελφή του Άρτεμι.
Διονυσόδοτος: Επίκληση στη Φλύα της Αττικής (Παυσανίας Α' 34, 4). Σημαίνει λατρεία του Απόλλωνα επιταχθείσα από τον Διόνυσο.
Δονάκτας: Επίθετο του θεού ως εφευρέτη του δόνακος (ποιμενικού αυλού).
Δρομαίος: Επίκληση στην Κρήτη και στη Σπάρτη (ταύτιση με "Κάρνειο"). Το επίθετο προέρχεται από τους πρώτους (μυθικούς) Ολυμπιακούς Αγώνες, που καθιέρωσε ο Δίας για να γιορτάσει την έκπτωση του Κρόνου. Τότε ο Απόλλων νίκησε σε αγώνα δρόμου τον «φτεροπόδαρο» Ερμή!
Δρύμας και Δρυμαίος: Επίκληση στη Μίλητο (Λυκούργος, 522).
Δωματίτης ("προστάτης του οίκου"): Επίκληση στην Αίγινα. Του πρόσφεραν θυσίες τον μήνα Δελφίνιο.
Εβδομαγέτης: Επειδή γεννήθηκε την 7η ημέρα του σεληνιακού μήνα ("Επτά επί Θήβας", 800). Γιορταζόταν στη Σπάρτη.
Εβδομαγενής: Όπως προηγουμένως (Πλουτάρχου'' "Συμπόσιον" Η' 1, 2717 Ε).
Εβδόμειος: Όπως προηγουμένως. Έτσι λατρευόταν στην Αθήνα (σε ειδικό ιερό της φρατρίας των Αχναιαδών) και τη Μίλητο.
Εικάδιος: Επειδή γεννήθηκε "[εν τ~?η ε[ικάδι το~υ μηνός" (την 20ή του μηνός). Από αυτόν τον λόγο, πλάστηκε και ομώνυμος ήρωας στην Αρκαδία (Εικάδιος) καθώς και ένας από τους γιους του θεού.
Εκάεργος: Από τα πιο συνηθισμένα (αλλά και τα πιο δυσνόητα επίθετα) που εμφανίζεται ήδη στην "Ιλιάδα" (Α' 479, Ε' 439). Έχει ερμηνευτεί: "αυτός που σπέρνει με τα βέλη του τον όλεθρο", "αυτός που ρίχνει τα βέλη του προς τα κάτω", "ο θεός του θανάτου", αλλά και "ο αλεξίκακος". Ο Ευστάθιος το ερμηνεύει: "ο έκαθεν είργων", το δε Μέγα Ετυμολογικόν: "παρα το έκαθεν εργαζόμενον, τουτέστι μαχόμενον"...Προς τιμήν του αφιέρωναν «βοστρύχους» (πλεξίδες μαλλιών).
Έκατος: Πρόκειται για συντετμημένο τύπο των Εκατηβόλος και Εκατηβελέτης. Σημαίνει τον "μακρόθεν βάλλοντα" ή τον "έκαθεν βάλλοντα τας ακτίνας". Παρ’ όλα αυτά ο Σιμωνίδης (Απόσπ. 26 ΑΒ) θεωρεί τον «Απόλλωνα Έκατο» εκείνον που "τον Πύθωνα τον δράκοντα βέλεσιν εκατόν...εχειρώσατο".
Εκηβόλος και Εκαβόλος και Εκατηβόλος: Σημαίνει "αυτόν που προξενεί με τα βέλη του το θάνατο (δες και προηγουμένως). Υπάρχει ήδη στην αρχή της "Ιλιάδας" (Α' 14, 21).
Εκατόμβαιος: Επίκληση του θεού στην Αθήνα (Ησύχιος).
Εκατόμβιος: Επίκληση στη Μύκονο (τύπος του "εκατόμβαιος").
Ελείτας: Επίκληση στην Ταμασσό της Κύπρου (όπου βρέθηκε και ναός του θεού).
Ελελεύς: Επίκληση ως θεού της μάχης (θυμίζουμε ότι τον παιάνα''ακολουθούσαν οι ομαδικές ιαχές των μαχητών "-ελελεύ").
Ελικώνιος: Επίθετο ως θεού των Ελικωνιάδων Μουσών (Παλατινή Ανθολογία'' ΙΧ 389).
Εμβάσιος (προστάτης του απόπλου): Στις Παγασσές υπήρχε σχετικός βωμός, τον οποίο θεωρούσαν (Απολλώνιος Ρόδιος) κτίσμα των Αργοναυτών (βλ. και Άκτιος).
Έναγρος: Επίκληση σε Σίφνο, ως θεού του κυνηγιού (Ησύχιος).
Εναγώνιος: Επίκληση σε Ερυθρές, ως προστάτη της παλαίστρας και των αγώνων.
Έναυρος: Επίκληση στην Κρήτη. Πιθανώς σημαίνει "θεός της πρωΐας" (Ησύχιος).
Ένθρυπτος: Επίκληση στην Αθήνα. Ίσως η ονομασία να προέρχεται από έναν πλακούντα (τον '"'ένθρυπτο") που προσέφεραν στον θεό (Πολυδεύκης'' ΣΤ, 76).
Επάκτιος: Επίκληση ως θεού "που λατρεύεται κοντά στις ακτές" (Ορφ. Αργ. 1299).
Επιβατήριος: Επίκληση ως προστάτη των ταξιδιωτών. Έτσι λατρευόταν ιδιαίτερα στην Τροιζήνα, όπου υπήρχε περίφημος ναός ιδρυμένος κατά την παράδοση από τον Διομήδη (Παυσανίας, Β' 32, 2).
Επικούριος: Γνωστή επίκληση του θεού στις Βάσσες της Φιγαλείας, όπου και ο περίφημος ναός του (επειδή είχε σώσει την περιοχή από λοιμό).
Επιμήλιος (προστάτης των μήλων=αιγοπροβάτων): Επίκληση στην Κάμειρο.
Επήκοος: Επίκληση της ελληνιστικής εποχής, αναπεμπόμενη κυρίως για ιατρική βοήθεια. Θυμίζουμε ότι αργότερα η Παναγία ονομάστηκε «Γοργοεπήκοος».
Επίσκοπος και Επήκοος, Επόψιος, Επόπτης: Προφανούς ετυμολογίας (αργότερα ο θεός των Χριστιανών ονομάστηκε «Παντεπόπτης»).
Ερεθίμιος ή Ερεθύμιος: Επίκληση στην Κάμειρο και τη Λυκία, όπου οργανώνονταν και τριετηρικοί αγώνες, τα "Ερεθίμια" (Ησύχιος). Ορισμένοι τον ταυτίζουν προς τον Ερυθίβιο Απόλλωνα.
Ερέσιος: Επίκληση στην Ερεσό της Λέσβου (Ησύχιος).
Εριθάσεος: Επίκληση στην Αττική. Κατ’ άλλους ταυτίζεται προς τον Ερυθίβιο, κατ’ άλλους προς τον "Ερίθιο".
Ερίθιος: Επίκληση στο Άργος της Κύπρου, ως προστάτη των εργατών ("έριθος"="ημερομίσθιος εργάτης" ή στον Όμηρο, "θεριστής").
Ερυθίβιος: Επίκληση του θεού στη Ρόδο.
Εριφύλλιος: Επίκληση, ως θεού προάγοντος την ανάπτυξη των φυτών (Ησύχιος).
Ερμωνθίτης: Επίκληση στην αιγυπτιακή πόλη Ερμωνθίδα (Στέφανος Βυζάντιος).
Έρσος: Επίκληση σε επιγραφή στη Βάρη. Ο θεόςχαρακτηριζόταν και ως Ερσηφόρος (που φέρει δηλαδή τη δρόσο στους ανθρώπους).
Ετευδανίσκος: Επίκληση σε επιγραφή της Μακεδονίας. Σε άλλες επιγραφές αναφέρεται και ως Οτευδανός (πιθανώς τοπικός θεός που ταυτίστηκε με τον Απόλλωνα).
Ευεργέτης: Επίθετο που απαντά στον Πίνδαρο ("Πυθιόνικος" Ε' 44).
Εύλυρος: Επίθετο του θεού, ως εξαιρετικού εκτελεστή της λύρας.
Ευρύαλος: Επίκληση, ως θεού των θαλασσινών ταξιδιών (Ησύχιος).
Ευτρησίτης: Επειδή είχε ιερό και μαντείο στην Εύτρηση (Στ. Βυζάντιος).
Ευχαίτης: Ποιητικό επίθετο του Απόλλωνα. Αποδίδεται και σε άλλους θεούς.
Εώος και Εώιος: Σημαίνει "θεός της αυγής" και ήταν επίκληση στο μικρό νησί του Εύξεινου Απολλωνία (ή Δάφνη ή Θυνία νήσος). Σ’ αυτήν υπήρχε βωμός ιδρυμένος κατά την παράδοση από τους Αργοναύτες.
Ζηνόφρων: Δηλαδή, "γνώστης των σκέψεων-θελήσεων του Δία" ("Παλατινή Ανθολογία" ΙΧ, 525,7).
Ζωστήριος: Προς τιμήν του θυσίαζαν οι Αλαιείς Αιξωνικοί στο ακρωτήριο Ζωστήρ του Σαρωνικού.
Ηλείος: Επίκληση στο Άργος (Παυσανίας Η' 46, 3. Κατ' άλλους γράφει "Λυκίου").
Θαργήλιος: Επίκληση στην Αθήνα, όπου γινόταν ονομαστή γιορτή (την 7η Θαργηλιώνος). "Θάργηλος, χύτρα [εστ`ιν [ανάπλεως σπερμάτων" (Ησύχιος).
Θεάριος: Σημαίνει ίσως "θεός των χρησμών". Επίκληση σε Τροιζήνα, όπου υπήρχε και ιερό του (Παυσανίας).
Θεοξένιος: Επίκληση στην Αχαΐα, όπου και ιερό του (Παυσανίας, Ζ' 27).
Θεραπναίος: Επίκληση αναφερόμενη από τον Απολλώνιο τον Ρόδιο (Β' 163).
Θερελίμιος: Επίκληση από αντίστοιχο τοπωνύμιο (Ησύχιος).
Θέρμιος: Επίκληση σε Θέρμο, Ολυμπία και Μυτιλήνη. Προέρχεται από τοπωνύμιο ή (Ησύχιος): "θέρμα..., {αδεια κα`ι [εκεχειρία". Προς τιμήν του εορτάζονταν στην Αιτωλία τα «Θερμικά» (συγχέονται με τα «Παναιτωλικά»).
Θέσμιος: Προστάτης των θεσμών. Λατρευόταν στην Αιτωλία.
Θοραίος: Πιθανώς σημαίνει "προστάτης της γονιμότητος"` επίκληση ταυτόσημη με τις λοιπές παρόμοιες της Λακωνίας: "Θοράτης" και Θορνάκιος". Γράφει λ.χ. ο Ησύχιος: «Θοράτης` [Απόλλων παρα Λάκωσιν».
Θορνάκιος: Από το ιερό "Θόρναξ" της Λακωνικής (Ησύχιος).
Θυίος: Επίκληση στη Μίλητο (Ησύχιος).
Θυμβραίος: Κατά μία παράδοση, ο Αχιλλέας σκότωσε τον νεαρό γιο του Πριάμου Τρωίλο μέσα στο ιερό του Θυμβραίου Απόλλωνα στην Ίδη.
Θυρξεύς: Επίκληση στη Λυκία, όπου υπήρχε χρηστήριο στο οποίο "παρέχεται δε ύδωρ....εις ο ενιδόντα τινα εις την πηγήν ομοίως πάντα ]οπόσα θέλει θεάσασθαι" (Παυσανίας, Ζ' 21).
Ιασόνιος: Επίκληση στην Κύζικο (όπου τη λατρεία του Απόλλωνα έφεραν οι Ιάσων-Αργοναύτες).
Ιατρομάντις: Επίθετο που απαντά στονΑισχύλο ("Ευμενίδες" 62, 63).
Ιατρός: Επίθετο του Απόλλωνα και άλλων θεών.
Ιήιος: Από το επιφώνημα "[ι`η παιών" (το "[ι`η" συνάπτεται προς το "[ιάομαι").
Ισμήνιος και Ισμηνίας: Επίκληση στη Θήβα (Ησύχιος), προερχόμενη από το λαμπρό ιερό και μαντείο του θεού κοντα στον ποταμό Ισμηνό. Θυμίζουμε ότι σ’ αυτό το μαντείο είχε αφιερώσει χρυσό τρίποδα και ο Κροίσος.
Ισότιμος: Επίκληση σε Αλάβανδα (Comp. Rend. Acad. Inscriptiones 1906, 419).
Καθάρσιος: Επίθετο που απαντά στον Αισχύλο ("Ευμενίδες'", 63).
Καλλίτεκνος: Επίκληση του θεού στην Πέργαμο (Αριστείδης Κοϊντιλιανός'', εκδ. Keil II, 469).
Καλυδνεύς: Από τη νήσο Κάλυδνα κοντά στην Κνίδο (Στέφανος Βυζάντιος).
Καρινός: Επίκληση στα Μέγαρα, όπου λατρευόταν υπό μορφή πυραμιδοειδούς λίθου-οβελίσκου (Παυσανίας Α' 44, 2).
Κάρνειος: Επίκληση στη Σπάρτη και σε αρκετές πόλεις της Λακωνίας -Μεσσηνίας, σε Άργος και Σικυώνα. Όμως ο «Κάρνειος Απόλλων»λατρευόταν και σεμη δωρικές πόλεις: στην Τήνο, το Μεταπόντιο, την Μυτιλήνη, κ.λπ.
Καταιβάσιος: Επίκληση σε επιγραφές της Θεσσαλίας.
Κατάων: Επίκληση στην Καταονία (Στράβων ΙΒ', 537).
Καυκασεύς: Επίκληση στις Ερυθρές (από το λιμάνι της Χίου Καύκασα).
Κενδρισός: Σε επιγραφή στη Φιλιππούπολη. Προς τιμήν του, τα "Κενδρείσαια".
Κερδώος: Επίκληση στη Λάρισα (όπου υπήρχε σημαντικός ναός) και στη Φάλαννα της Θεσσαλίας (Στράβων ΙΓ', 612).
Κερεάτας: Λατρευόταν στη Μαντίνεια (Παυσανίας), πιθανώς ως ποιμενικός θεός.
Κιλλαίος: Επίκληση στην πόλη Κίλλα της Τρωάδος` επίσης στη Λέσβο και αλλού.
Κισαλαυδηνός: Επίκληση σε αναθηματική επιγραφή της Σμύρνης. Προφανώς έτσι λατρευόταν και στα Κισάλαυνα.
Κισσίος (δηλαδή "κισσοστεφής"). Απαντά στην Αλάβανδα και σε νομίσματά της.
Κλάριος: Επίκληση του θεού στο Κλάριον (όπου και ονομαστό πανάρχαιο μαντείο) αλλά και στην Έφεσο (Πλούταρχος "Κορινθιακά" Β' ΙΙ, 22).
Κλυτομήτις: Επίκληση του θεού ως θεραπευτού. Αποδίδεται και στους Δία και Ασκληπιό.
Κολιόργων: Σε επιγραφή στο ιερό του Διός Παναμάρου στη Στρατονίκεια.
Κοροπαίος: Επίκληση στην Κορόπη Θετταλομαγνησίας (όπου και πανάρχαιο ιερό).
Κουροτρόφος: Επίκληση του θεού ως προστάτη της νεότητας. Αποδίδεται και σε άλλους θεούς.
Κύνθιος: Σε δηλιακές επιγραφές αναφέρεται το ιερό του "Κύνθεια".
Κύννειος: Λατρευόταν στην Αττική. Κατά την παράδοση, τη λατρεία του έφερε και καθιέρωσε ο γιος του Κύννης.
Κωμαίος: Επίκληση στη Ναύκρατη (Αθήναιος Δ' 32,149e).
Λαρισηνός: Κατά Στράβωνα (ΙΓ' 620), επίκληση στην κώμη Λάρισα (μεταξύ Εφέσου και Τμώλου).
Λατομηνός: Επίκληση στη Θράκη.
Λάφριος: Προσωνυμία σε Αιτωλία, όπου υπήρχε ναός του θεού επί του Λαφριαίου λόφου (Καλυδώνα). Προέρχεται είτε από το λάφυρο-λαφυραγωγία είτε από το «λαφόριος»: θεός των δρόμων. Γιορτάζονταν παραπλησίως με την Άρτεμι Λαφρία.
Λεσχηνόριος: Επίκληση του θεού ως "προστάτη των λεσχών" (Αρποκρατίων).
Λευκάτας και Λευκάτιος: Επίκληση, από το ιερό του θεού στο ομώνυμο ακρωτήριο της Λευκάδας, όπου: "πέτρα γ`αρ [εστ`ι λευκ`η τ`ην χρόαν....]ως [εντε~υθεν το{υνομα λαβε~ιν" (Στράβων).Το ίδιο επίθετο βρέθηκε και σε θεσσαλική επιγραφή.
Λιθήσιος: Επίκληση στη Λακωνική, όπου ναός του θεού "[εν τ~?ω Μαλέ?α λίθ?ω π ροσιδρυμένος [εκε~ι" (Στ. Βυζάντιος).
Λιμενοσκόπος: Επίκληση αναγραφόμενη στην Παλατινή Ανθολογία (Χ' 25, 1).
Λιταίος: Επίκληση στη Μαγνησία (λιταίνω=ικετεύω). Λέγεται ότι στο εκεί ιερό του θεού κατέφευγαν οι κακούργοι ως "ικέται" και "προστρόπαιοι".
Λοίμιος: Επίκληση στη Λίνδο, ως θεού προστάτη "κατά των επιδημιών".
Λοξίας: Η κατ’ εξοχήν προσωνυμία του θεού, που απαντά σε όλους τους μεγάλους τραγικούς και τον Αριστοφάνη. Επίκληση, που συνήθως ετυμολογείται εκ του "λοξ`η {ια" ("δυσνόητη φωνή") του θεού στους χρησμούς. Όμως, κατά Οινοπίδη, ο Απόλλων ονομαζόταν έτσι "οτι εκπορεύεται τον λοξον κύκλον [από δυσμών εις ανατολάς κινούμενος". Άλλη ερμηνεία προέρχεται από το ότι τον θεό ανέθρεψε η Λοξώ (σχολιαστής του Καλλίμαχου). Οι νεότεροι το ερμηνεύουν είτε από τον "λόγο" (ο θεός "διερμηνέας" των ιδεών του Δία) είτε από το σανσκρητικό "laksha" ("σύμβολο", "σημείο").
Λύκαιος και Λύκηος: Επίκληση σε Άργος (όπου σημαντικότατο ιερό), Αθήνα, Λέρνα, Επίδαυρο, Μέγαρα, Λακωνία, σε νησιά, κ.λπ. Το όνομα ετυμολογείται από το "λύκος» ως συνώνυμο του "λυκοκτόνου" (Ησύχιος) ή από τη Λυκία.
Λυκοκτόνος : (δες προηγουμένως).
Μαγίριος ή Μαγήριος ή Μαγείριος: Επίκληση σε επιγραφές κυπριακών πόλεων.
Μαλεάτας: Επίκληση στην Επίδαυρο, όπου και το παλαιότερο ιερό του (Παυσανίας) επίσης σε Σπάρτη, Τρίκκη, Μυτιλήνη, κ.λπ. Ετυμολογικά οφείλει το όνομά του είτε από τον βασιλέα της Επιδαύρου Μάλο (Ίσυλλος) είτε από το ακρωτήριο Μαλέας είτε από το "μ~αλον" ("μήλον"=πρόβατο). Ο Ησύχιος το ετυμολογεί από το "μάλιαν" γλώσσαν (δηλαδή: "πράη", "εύφημη").
Μαντείος: Αυτονόητη ετυμολογία. Συναντιέται στο αρχαίο θέατρο ("Σφήκες" 722, "Ορέστης" 1666). Ανάλογα είναι και τα: Μαντήιος, Μαντιπόλος, Μάντις, Πρόμαντις, Πυθόμαντις, κ.λπ.
Μαλόεις: Επίκληση στη Μυτιλήνη (από το πανάρχαιο ιερό που ίδρυσε η Μαντώ).
Μέγας ιατρός: Με αυτή την επωνυμία λατρευόταν στην Τήνο.
Μεταγείτνιος: Επίκληση στην Αθήνα, όπου γινόταν και σχετική γιορτή τον μήνα Μεταγειτνιώνα (τα "Μεταγείτνια"). Η ίδια γιορτή γινόταν και στη Μίλητο.
Μοιραγέτης: Επίκληση του θεού στους Δελφούς, ως "χρησμοδότη".
Μολοσσός: Ασυνήθιστο επίθετο του θεού (Λυκ. 426).
Μουσηγέτης ή Μουσαγέτης ή Μουσαγέτας: ("αρχηγός των Μουσών"). Το επίθετο απαντά από την εποχή του Πινδάρου.
Μυρικαίος: Επίθετο του θεού στη Λέσβο (Σχολιαστής Νικ. Θηρ. 613).
Μυρτίνος: Προσωνυμία του θεού (προερχόμνου μέσα από μύρτο ή μυρσίνη).
Μυρτώος ή Μυρτάτης: Επίκληση στην Κυρήνη (CIG III, 5.138).
Ναπαίος: Επίκληση στη Νάπη της Λέσβου, όπου και μαντείο του θεού.
Νασιώτας (δωρικά «νησιώτης»): Από επιγραφή (του 2ου μ.Χ. αι.) στο Χάλιο των Οζολών Λοκρών.
Νεομήνιος («ο της νέας σελήνης»). Προσωνυμία του θεού.
Νόμιος («ποιμενικός»): Επίκληση απευθυνόμενη κατ’ εξοχήν προς τον Απόλλωνα, αλλά και προς άλλους "βουκολικούς" θεούς.
Ξανθοκάρηνος: Προσωνυμία για τον ξανθομάλλη Απόλλωνα (και τον Διόνυσο).
Ογκαιάτας ή Ογκαίος: Επίκληση από το ιερό του κοντά στον Λάδωνα (Αρκαδία). Συνδέεται ασφαλώς προς την Αθηνά Όγκα (ή Όγγα) των Θηβών.
Οικέτας: Επίθετο σε επιγραφή της Λακωνικής (Σκλαβοχώρι) που θεωρεί τον θεό προστάτη της οικίας.
Όλβιος («ευτυχής»): Επίθετο του θεού στην Παλατινή Ανθολογία (ΙΧ, 525), στην οποία ονομάζεται επίσης Ολβιεργός.
Όριος: Επίκληση στην Ερμιόνη, όπου υπήρχε ναός και άγαλμα του θεού (Παυσανίας Β' 35,2).
Ορχηστής: επίθετο του Απόλλωνα, ως θεού της όρχησης: «ορχήστ' αγλαϊας ανάσσων ευρυφάρετρ΄ Απολλον» (Πίνδαρος).
Παγασαίος: Επίθετο του θεού στη Μαγνησία. Τα «Κυκλικά» πιθανώς γιορτάζονταν προς τιμήν του.
Παίων και Παιάν: Επίκληση του θεού (ο οποίος "απερρόφησε" τον ομηρικό θεό Παιώνα--βλ. παιάν).
Παρνήσσιος και Παρνάσσιος: Εκτός από τον Παρνασσό, με αυτή την προσωνυμία λατρευόταν και στο Μαρκόπουλο Αττικής από το Σύλλογο των Εικαδέων.
Παρνόποιος: Επίκληση του θεού"που αποτρέπει τους πάρνοπας" ("ακρίδες"). Στην Ακρόπολη των Αθηνών υπήρχε άγαλμα του Παρνοποίου Απόλλωνοςκαι"τ`ο {αγαλμα λέγουσι Φειδίαν ποι~ησαι" (Παυσανίας Α' 24, 8).
Παρράσιος: Επίκληση από την αρκαδική πόλη Παρρασία (κοντά στη Μεγαλόπολη) όπου υπήρχε ιερό του θεού και άλσος επί του όρους Λυκαίου.
Πασπάριος: Επίκληση "παρ`α Παρίοις κα`ι Περγαμηνο~ις" (Ησύχιος).
Πλατανίστιος: Επίκληση στην Τροιζήνα (Παυσανίας 2. 34, 6).
Ποίμνιος: Επίκληση στην Αρκαδία και σε άλλα μέρη.
Πορνοπίων: Επίκληση των Αιολέων της Μ. Ασίας και ετήσιος εορτασμός του θεού κατά μήνα Πορνοπίονα (Στράβων 13, 163).
Πριάπειος: Επωνυμία του Απόλλωνα ως ποιμενικού θεού. Αναφέρεται ότι παρεχώρησε μια αγελάδα του στον Ίλο και εκεί όπου εκείνη στάθηκε, χτίστηκε το Ίλιο.
Προπύλαιος: Επίκληση αναφερόμενη από τον Παυσανία.
Προσόψιος: Μυθολογική επίκληση του θεού.
Προστατήριος: Επίκληση στην Αθήνα (όπου και σχετικός ναός) και στην Πέργαμο.
Προφύλαξ: Μυθολογική επίκληση του θεού.
Πτώος: Επίκληση από το ιερό του θεού στο όρος Πτώον της Βοιωτίας (βλ. Πτώια).
Πυθαεύς (Κάρνειος): Επωνυμία σε Κόρινθο, Άργος, Σπάρτη (προς τιμήν του οι "Γυμνοπαιδίαι") και άλλα μέρη της Πελοποννήσου (Παυσανίας ΙΙ 35, 2. ΙΙΙ 11,9-10,8). Περιώνυμο άγαλμά του υπήρχε στην αγορά της Σπάρτης.
Πύθιος: Γνωστή επωνυμία του θεού στους Δελφούς (όπου σκότωσε τον Πύθωνα και ίδρυσε τα 'Πύθια). Σχετική μνεία βρίσκουμε στον Πίνδαρο ("Ολυμπ." ΙΔ). Περιώνυμος ναός υπήρχε και στην Αθήνα, ιδρυμένος από τον Πεισίστρατο. Σ’ αυτόν τον ναό κατέθεταν τα έπαθλά τους (τρίποδες) οι νικητές του «κύκλιου χορού» της 2ης ημέρας των Θαργηλίων (Σούδα).
Πύκτης (δηλαδή "πυγμάχος"): Επίκληση στους Δελφούς, ως «προστάτη των εκεί αγώνων". Ο θεός (που είχε νικήσει τον Άρη στην Ολυμπία) εθεωρείτο προστάτης της πυγμαχίας, γιατί σκότωσε τον τρομερό πυγμάχο Φόρβαντα, που είχε τολμήσει να καλέσει τους Ολύμπιους σε αγώνα πυγμαχίας(!)
Σαυροκτόνος: Σχετικό χάλκινο άγαλμα, έργο του Πραξιτέλη, αναφέρεται τόσο από τον Πλίνιο όσο και από τον Μαρτιάλη.
Σιτάλκης και Σιτάλκας: Επίκληση στους Δελφούς ως "προστάτη της καλλιέργεια του σίτου" (Παυσανίας Ι' 15. 2).
Σκιαστής: Επίκληση (Λυκόφρων "Αλεξ." 562 και Σχολιαστές) ίσως από τις "σκιάδες" κατά τις οποίες οι Σπαρτιάτες γιόρταζαν το 2ο μέρος των Καρνείων (Αθήναιος Δ' 141e).
Σμινθεύς: Επίκληση ήδη γνωστή από τη δέηση του ιερέα Χρύση, στην αρχή της "Ιλιάδας" (στ. 39). Ερμηνεύεται από τις λέξεις "σμις", "σμίνθη", "σμίνθος", που σημαίνουν "ποντικός" και, ιδίως η τελευταία, "αρουραίος" (ιερό ζώο του θεού). Τεμένη του Απόλλωνος Σμινθέως υπήρχαν πολλά στη Μ. Ασία (περί την Τρωάδα) σε τόπους λεγόμενους "Σμίνθεια", "Σμίνθαι", "Σμίνθια" και σε παρακείμενα νησιά (Τένεδος, Λέσβος, Ρόδος, κ.λπ.).
Σπόδιος: Επίκληση στη Θήβα. Εκεί υπήρχε βωμός όπου τελούνταν μαντεύματα "από κληδόνων" (Παυσανίας ΙΧ 11, 7). Προέρχεται "εκ της σποδού μαντείας". Από ορισμένους ταυτίζεται προς τον Απόλλωνα Ισμηνία.
Στεμματίας: Κατά τον Παυσανία (ΙΙΙ 20, 9) ο Απόλλων Στεμματίας είχε ιερό στην οδό που οδηγούσε από τη Σπάρτη προς την Αρκαδία.
Στρατάγιος («στρατηγός»): Επίκληση των Ροδίων, για να εξασφαλιστεί η συμπαράσταση του θεού σε περίπτωση πολέμου.
Σωτήρ: Επίθετο πολλών αρχαίων θεών (και του Απόλλωνα).
Ταρραίος: Προσωνυμία από την Τάρρα της Δυτικής Κρήτης, όπου ο θεός εξιλεώθηκε από το μίασμα για το φόνο του Πύθωνα (Στ. Βυζάντιος).
Ταρσεύς και Τάρσιος: Επικλήσεις στη Μαονία (Ταρσός). Απαντά και σε νομίσματα με τη μητέρα του θεού Ταρσηνή (Δίων Χρυσόστομος ΧΧΧΙΙΙ).
Ταυροπόλος: Επίθετο πολλών θεών (και του Απόλλωνα).
Τεγυραίος: Προσωνυμία του θεού, από τον ναό και το μαντείο του στην Τεγύρα (βορείως του βοιωτικού Ορχομενού).
Τελμισσεύς: Επίκληση από την Τελμισσό (στην Αλικαρνασσό), όπου φημιζόταν για την ονειρομαντεία και γενικά τη μαντική του τέχνη (Ηρόδοτος Ι 78, 84).
Τελχίνιος: Επίκληση στη Λίνδο (οι μυθικοί Τελχίνες, ήταν οι πρώτοι της κάτοικοι).
Τεμενίτης: Επίκληση του θεού σε Δήλο, Κάσο και Συρακούσες.
Τεμπείτας: Προσωνυμία σε επιγραφές της Πελασγιώτιδας. Προέρχεται από την κοιλάδα των Τεμπών, όπου υπήρχε σπουδαίο κέντρο λατρείας του θεού (βλ. Πύθια'' και Σεπτήρια).
Τενεάτης: Ως λατρευόμενος στην Τενέα της Κορινθίας (το σχετικό μαρμάρινο άγαλμα του υπάρχει σήμερα στο Μόναχο...).
Τερμινθεύς: Μυθολογική επίκληση (Λυκόφρων 1207).
Τετράχειρ και Τετράωτος: Επικλήσεις στη Λακωνική (Ησύχιος, Ζηνόβιος, κ.ά.).
Τιλφούσ(σ)ιος ή Τιλφώσσος: Προσωνυμίες από το Τιλφούσσιο όρος της Βοιωτίας.
Τόξιος και Τοξοφόρος: Μυθολογικές επικλήσεις αυτονόητης ετυμολογίας.
Τράγιος: Επίκληση στη Νάξο (προφανούς ετύμου) όπου διοργανώνονταν προς τιμήν του θεού ετήσιες γιορτές.
Τριόπιος: Από το Τριόπιο ακρωτήριο (κοντά στην Κνίδο). Ο εκεί ναός του θεού ήταν κέντρο δωρικής Αμφικτυονίας 6 πόλεων (αργότερα 5). Προς τιμήν του γιορτάζονταν τα "Δώρεια" (ρωμαϊκές επιγραφές αυτοκρατορικών χρόνων).
Τυρίτας: Από την περιοχή του χωριού Τυρού της παραλιακής Κυνουρίας, όπου και ομώνυμος ναός. Πρόκειται για θεό-προστάτη της γαλακτοκομίας.
Υλάτης: (θεός των δασών--ύλη=δάσος): Επίκληση του θεού στην Κύπρο (Κούριο).
Υπερτελεάτας: Από επιγραφές σε ειδώλια και ελάσματα, φαίνεται ότι το «Υπερτελέατον» στο χωριό Φοινίκι της Λακωνικής δεν ανήκε (όπως γράφει ο Παυσανίας) στον Ασκληπιό, αλλά στον Απόλλωνα.
Φιλήσιος: Επίκληση στη Μίλητο (όπου και ονομαστό ιερό με χάλκινο ανδριάντα). Προς τιμήν του γιορτάζονταν τα «Φιλήσια». Αναφέρεται και στη "Φυσική Ιστορία" του Πλίνιου (5. 8.10).
Φίλιος: Επίκληση του θεού ως "προστάτη της φιλίας".
Φοίβος: Επίκληση του θεού ως μάντη και κιθαρωδού. Μεταγενέστερα χρησίμευσε ως ποιητικό συνώνυμο του Ήλιου.
Φύξιος: Επίκληση του θεού ως "προστάτη των φυγάδων και των εξορίστων". Εορταζόταν κυρίως στη Θεσσαλία.
Φωσφόρος: Προς τιμήν του (και άλλων θεοτήτων του φωτός) εορτάζονταν τα «Φωσφόρια».
Χαλάζιος: (βρήκαμε μνεία περί αυτού, χωρίς άλλα στοιχεία).
Χρυσάωρ: Επίκληση του θεού, είτε από το χρυσό του ξίφος είτε από τις χρυσές ακτίνες που εξέπεμπε (Απολλώνιος ο Ρόδιος 3, 1283).

Παρετυμολογία και κακές αντιγραφές

    Πολλές είναι οι λέξεις και κυρίως οι έννοιες που στο πέρασμα του χρόνου πέσαν θύματα παρετυμολογήσεων. Μέχρι ένα σημείο δεν είναι και τόσο τρομερό, αν βέβαια τα λάθη γίναν είτε από άγνοια είτε επειδή πολύ απλά "όποιος δουλεύει κάνει λαθη".
    Το τραγικό όμως είναι όταν όλα αυτά γίνονται με δόλο. Άλλωστε δεν υπάρχει ευκολότερος και σιγουρότερος τρόπος να μεταβάλεις τον τρόπο σκέψης γενεών ολόκληρων, από το να αλλάξεις ολόκληρες έννοιες, προσδίδοντας τους μάλιστα την ακριβώς αντίθετη σημασία.
    Μη ξεχνάμε άλλωστε πως η επιβολή μονοθεϊστικών θρησκειών, πέρα από τις απαραίτητες σφαγές, έγινε με τον παραπάνω τρόπο. Μετέβαλε τα προτερήματα του "αντιπάλου" σε θανάσιμα μειονεκτήματα, πρόσθεσε μπόλικο φόβο, κι άφησε το χρόνο να δουλέψει.
    Σήμερα απλά ζούμε την εποχή του αυτόματου πιλότου, όπου η επιστροφή στις ορθές ερμηνείες και προσεγγίσεις, το απόλυτα φυσιολογικο δηλαδή, φαντάζει εξωτικό, δυσνόητο ακόμα και απίθανο. Ο νεοέλληνας πλέον με τόση πλύση εγκεφάλου έχει σιχαθεί και βγάζει σπυριά αν του μιλήσεις για την παραδοσή του.

Ας προσεγγίσουμε λοιπόν δυο ...απαγορευμένες έννοιες σε αυτή την ανάρτηση. Θα αφήσω το θέμα των εορτών για την επόμενη, μιας και θα πλησιάζουμε στην ...εξωτική εορτή των Ελλήνων (και όχι μόνο) που ονομάζεται "Γέννηση του Τριέσπερου Ηρακλέους/Ανίκητου Ηλίου" ή πιο σύντομα "Ηλιούγεννα".

"Εωσφόρος"

    Στα δωρικά "Αωσφόρος". Μην τρομάζεις αναγνώστη μου. Είναι αυτός που φέρει το πρωί. Ο φέρων το φως. Το αστέρι Αφροδίτη ή αλλιώς ο "Αυγερινός". Πιο ποιητικά "ο υιός της αυγής".
    Τι κακό έχει το φως δεν είχα καταλάβει ποτέ. Μέχρι που η "εκκλησιαστική γλώσσα" το ονόμασε "σατανά" και τότε μου λύθηκε η απορία. Το αστείο είναι βέβαια πως ακόμα και αυτό, έγινε μεταγενέστερα από την εμφάνιση της "εκκλησιαστικής γλώσσας", αφού στην ίδια την Π.Δ. αναφέρεται: "Εωσφόρε υιέ της αυγής" Ησαίας 14:12.
    Η εσκεμμένη παρετυμολόγηση της έννοιας έγινε αργότερα, όταν η εν γραπτώ αίρεση έπρεπε να κάνει τον Έλληνα να μισήσει το "φως" και να μετατραπεί σε νεοέλληνα.
    Ο Εωσφόρος, ο φέρων την Ηώ / αυγή, είναι η θεότητα που προηγείται του άρματος του Ηλίου, και φέρνει το πρωινό φώς πριν ο Ήλιος κάνει την εμφάνισή του.
Υιός της  Ηούς (Αυγής) και του Αστραίου, αδερφός του Έσπερου, πατέρας της Τηλαύγης και του Κήυκος και φωτεινός προάγγελος του ηλιακού φωτός.
     Συμβόλιζε αφενός την λαμπρότητα του πλανήτη Αφροδίτη και αφετέρου την εσώτερη ομορφιά της πλατωνικής Ουρανίας Αφροδίτης. Εωσφόρος επίσης ονομάζεται και ο Προμηθέας ο οποίος έδωσε το Εως/Φως της γνώσης στον άνθρωπο.

"Δαίμων" 

    Τώρα αν γράψω πως η λέξη αυτή ήταν (και είναι προφανώς) μια από τις πιο ευσεβείς λέξεις, ψέματα δε θα γράψω.Προέρχεται από το ρήμα "δαίω" που σημαίνει "μοιράζω σε καθέναν την τύχη". 

    Μπορεί να μην είχε μορφή Θεού όμως αφορούσε την απροσδιόριστη δύναμη που έχει ο καθένας μας μέσα του. Αυτό που λέμε Μοίρα. Πολλές φορές λέμε να είσαι "ευδαίμονας" και εννοούμε να είσαι καλότυχος κατά κάποια έννοια. Να έχεις καλή μοίρα.   

    Μέχρι που ο δαίμονας έγινε αυτός με τα κερατάκια που κυνηγάει το "καλό", μιας και "καλό" χωρίς "κακό" δε γίνεται. Μια ΙΕΡΗ έννοια των προγόνων μας, μια σεβάσμια λέξη, κεφάλαιο για την Ελληνική Παιδεία, μετατράπηκε έντεχνα σε κάτι αποκρουστικό. Οι λόγοι ευνόητοι.

    Ο "κατα φύλακας δαίμονας" έγινε ο "φύλακας άγγελος", ο καλός άγγελος γίνεται κακό δαιμόνιο, η αγνή Θεότητα των Ελλήνων γίνεται ο μισητός κυνηγός του Γιαχβέ και βέβαια αποκρουστικός στον νεοέλληνα. Εκτός κι αν κάποιος παίχτης της ομάδας του βρίσκεται σε ...δαιμονιώδη φόρμα, οπότε εκεί τα πράγματα αλλάζουν....

Ηράκλειτος “ήθος ανθρώπω δαίμων”  

 

Εσθλός σημαίνει...

Δεν υπάρχει καλύτερη συντροφιά από ένα ποιοτικό βιβλίο. Πόσο μάλιστα όταν το βιβλίο αυτό είναι ένα από τα υπέροχα πονήματα του Δημήτρη Λιαντίνη. Μελετώντας για μια ακόμα φορά το "Homo Educandus" θυμήθηκα αυτή την υπέροχη έννοια που περικλείεται στη λέξη "Εσθλός".

Ετυμολογικά προέρχεται από τη ρίζα "ΕΣ", ειμί (εσμί). Όμως σε αυτό το κείμενο σημασία θα δωθεί στη φιλοσοφική και ποιητική του διάσταση. Αυτό πρέπει στην έννοια αυτή.

Τη στιγμή που ένας από τους σημαντικότερους νεώτερους Έλληνες, ένας Ελληνοέλληνας σαν το Δάσκαλο Δημήτρη Λιαντίνη, ασχολήθηκε με την έννοια αυτή, τοποθετώντας τη μάλιστα στη σωστή και κορυφαία βάση της, το μόνο που χρειάζεται είναι απλά να παραθέσω το γραπτό του.

    "Εαν υποτεθεί ότι καθάρισε κάποιος το ιδεώδες του εσθλού από την αρνητική συνοδεία όλων των συναυξητικών του στοιχείων, μπορεί άραγε να το περιγράψει θετικά;
    Τί λογής είναι η ψίχα που μας δίνει τον άρτο - το "ψωμί" του Μακρυγιάννη και το "ψίχαλο" του Σολωμού - εαν κερδίσαμε το σταρόσπυρο, αφού βοτανίσαμε το γέννημα, λιχνίσαμε τα άχυρα, κοσκινίσαμε την ήρα και κρησαρίσαμε τα πίτουρα;
    Τι λογής είναι το φιλέτο του ευγενικού ξύλου της καρυδιάς με τα εβένινα κύματα και τα ανεξίτηλα νερά; Και ποιός πυροφύλακας, προτού γίνει αποκαϊδι το δάσος, μπορεί να περιγράψει το λαμνί της φωτιάς;
    Να ζείς με πλήθουσα τριγύρω σου σιωπή, και τα λόγια σου όταν χρειάζουνται, να πέφτουν μετρημένα σαν τις καμπανιές της Μεγάλης Παρασκευής.
    Να γελάς όταν τα πράγματα γίνουνται απότομα σοβαρά, και στο βουβό σχήμα των προσώπων γράφεται μια πολύ μακρυνή προσδοκία. Έτσι που να φαίνεται ότι υπάρχει το βάθος.
    Και να θλίβεσαι όταν το γελοίο διατρέχοντας όλα τα στάδια της έκφρασής του φτάνει στο αδιέξοδο: ντρέπεται δηλαδή τον ίδιο τον εαυτό του.
    Το ελεγείο που θα γράψεις, όταν πεθάνει το μικρό σου παιδί, μπορεί να 'ναι μεγάλο. Δε μπορεί όμως παρά να 'ναι λευκό. Σαν το μάρμαρο. Ακόμη και ο τίτλος περισσεύει. "Ο Τάφος" λ.χ. που έβαλε ο Σολωμός.
    Να σέβεσαι ένα δέντρο περισσότερο από ένα βιβλίο. Ακόμη κι όταν το τελευταίο είναι οι Ωδές του Κάλβου. Κι αν δεις ένα μικρό μυρμήγκι να τραβάει στη δουλειά του, είναι χρήσιμο να συλλογιστείς ότι το έργο που κάνει δεν είναι μικρότερο από μια σπουδαία αγόρευση του μεγάλου Βενιζέλου στη Βουλή.
    Το δικαστήριο να θυμάσαι πως είναι τόπος, όπου αισθάνεται πολύ αδέξια ο θεός. Γι' αυτό άλλωστε οι άνθρωποι, από κάποιο ένστικτο ενοχής σπρωγμένοι, κάθε φορά που το συγκροτούν, αισθάνουνται την ανάγκη να τον εξορκίζουν.
    Να πίνεις το νερό της πηγής για να ξεδιψάς, και το κρασί του ληνού για να στηλώνεσαι. Δεν είναι ούτε το πρώτο για να χωνεύεις, ούτε το δεύτερο για να μεθάς.
    Τη μέρα των βουλευτικών εκλογών να θυμάσαι δύο πράγματα: το κόμμα που θα ψηφίσεις, και την ιστορία του Κιγκιννάτου.
    Σχετικά με τη στιγμή της ανατολής του ήλιου, αν δεν σου πάει να στραφείς κατά την πλατεία Ασία και να προσευχηθείς, όπως συνήθιζε ο Σωκράτης, να μην ξεχνάς τα τζιτζίκια και τη Σαλώμη. Ότι τότε, αν είναι Ιούλιος και τραγουδούν και τη νύχτα, σταματούν ξαφνικά και όλα μαζί με τα τζιτζίκια. Και ότι τότε, αν είναι Οκτώβριος και έχουν φυσήξει βοριάδες, η φύση γίνεται διάφανη, σα να τίναξε και το τελευταίο της πέπλο.
    Πάντα να τρως την ώρα που λησμόνησες ότι πεινάς. Φτάνει να θυμάσαι πως το τρίτο όργανο που κίνησε την ιστορία, εκτός από το μυαλό και την καρδιά, ήταν η κοιλιά, όπως έλεγε ο Ουγκώ.
    Όνομα - εννοώ τον Ουγκώ - που σου δίνει αφορμή να ανασκάψεις την αρχαϊκή αλήθεια, ότι η μεγάλοι άνθρωποι κάνουν και τα μεγάλα λάθη.
    Την αρραβωνιαστικιά που έχασες, δεν την είχες ποτέ, εάν έστω και για μια στιγμή σε πειράξει η ελπίδα ότι κάποιος Ηρακλής ημπορεί να σου την ξαναφέρει από τον Άδη, όπως εκείνη την αρχαία Άλκηστι:

Και τέλος φθάνω στο γιαλό την αρραβωνιασμένη, 

Την απιθώνω με χαρά, κι ήτανε πεθαμένη.

Με τη λύση αυτή ο Σολωμός αρμένισε στις ίδιες μακρυνές Καραϊβικές του Ευρυπίδη.

    Αναποδογυρίζοντας τη δημώδη πίστη, βεβαίωνε με όρκο ότι η θάλασσα είανι το σταθερότερο πράγμα στον κόσμο, και το πιστότερο κατοικίδιο του ανθρώπου. Ποτέ δεν την γκρεμίζουν οι σεισμοί, και με τα κινήματά της, πάντα σου κάνει νόημα πως ό,τι ήσουν χθες δεν θα 'σαι αύριο.

    Τη γαμήλια νύχτα που θα σμίξεις με τη γυναίκα, για να της γεννήσεις παιδί, να μην ξαστοχήσεις ότι έχουν προσηλωθεί επάνω σας τα εκατομμύρια μάτια του μέλλοντος. Όλα εκείνα τα βλέμματα είναι τα σκοινιά που σε δέσανε, για να σε ανεβάζουν στο φως του ήλιου,

ες φάος ηελίοιο

όταν πια θα 'χεις βουτήξει στο βαθύ πηγάδι της ατελεύτητης ανυπαρξίας σου. Το μυστήριο τούτο στην ψυχολογία το λέμε απλά: ορμή προς διατήρηση του είδους, στην ηθική ακόμα απλούστερα: ευθύνη, και στην αισθητική άναυδα: ομορφιά.

    Και τελευταίο αυτό: Όταν κυττάζεις τα βουνά - τον Ταϋγετο, τον Ακροκόρινθο, το Δρίσκο - και κουβεντολογάς μαζί τους, να μην απορείς ότι δεν σου αποκρίνουνται. Η σιωπή τους είναι τα λόγια όλων εκείνων που τα κύτταξαν πρίν από σένα.

    Αυτό είναι περίπου το ιδεώδες του εσθλού." 

Η αφορμή για την παρούσα ανάρτηση εξηγήθηκε στην αρχή. Η αιτία όμως είναι διαφορετική. Αιτία είναι η ομάδα των ανθρώπων που αποτελούν την κίνηση για τη διάσωση του Ναού της Αφροδίτης στη Θεσσαλονίκη. Η νίκες που πέτυχαν στον τίμιο αγώνα τους πηγάζουν από αυτό το ιδεώδες. Το ιδεώδες του εσθλού. Σε αυτούς αφιερώνεται η παρούσα ανάρτηση. Και κυρίως στον Βασίλη Κρανιώτη που έχω την τιμή να τον νιώθω φίλο μου.

Τα Ελληνικά, μια απέραντη παρτιτούρα.

Ο ελληνικός γραπτός λόγος δεν είναι τίποτα άλλο από μια παρτιτούρα. Με νότες καθαρές. Τουλάχιστον έτσι ήταν μέχρι την κατάργηση του πολυτονικού. Μπορεί να αποδώσει κομμάτι ο μουσικός αν του αφαιρέσεις τις υφέσεις και τις διέσεις; Πως λοιπόν να αποδοθεί ορθά το μεγαλείο της γλώσσας μας, χωρίς δασείες, ψιλές και περισπωμένες; Αυτό όμως είναι μεγάλο θέμα και δε θα το αναλύσουμε σήμερα.

Σήμερα θα παρουσιάσουμε λέξεις που κρύβουν ήχους. Λέξεις που και μόνο στο άκουσμα τους, μας προξενούν συγκεκριμένα συναισθήματα. Στοχευόμενες εικόνες και μουσικές. Δείτε μερικές από αυτές και ειλικρινά αναρωτηθείτε αν μπορούν να συναντηθούν σε άλλες γλώσσες. Μην τις διαβάσετε απλά, ακούστε τον ήχο τους.

Βρυχηθμός, Παφλασμός, Ορυμαγδός, Τύρβη, Κελάρυσμα, Στράκα, Λόξυγγας, Κρόταλο, Γρυλισμός, Ζουζούνισμα, Μουκάνισμα, Κόασμα, Γουργούρισμα, Γάβγισμα, Άσθμα, Αλαλαγμός, Σκούξιμο, Στρίγκλισμα.

Μια παρατήρηση για τη λέξη “Λόξυγγας”. Προέρχεται από το “λύγξ” που είναι ο λυγμός (μάταια σύσπαση προς εμετό-που λέει και ο Ιπποκράτης) και το “λάρυγγας”. Η ετυμολογία, μας βοηθά στην ορθογραφία. Επομένως ξεχάστε τα “ι” και τα “γκ” πριν κρατήσετε την αναπνοή σας για 10 δευτερόλεπτα.

Από αυτού του είδους τις λέξεις, μπορούμε να κατανοήσουμε πιο εύκολα ένα βασικό αξίωμα της ελληνικής γλώσσας.

Κάθε συστατικό της, κάθε ρίζα και γράμμα της, είναι τόσο σοφά τοποθετημένα, ώστε να προσδιορίζεται με σαφήνεια η έννοια που θέλει να περιγραφεί, ενώ ταυτόχρονα παράγεται μουσική αρμονία και άριστη μελωδικότητα.

Τα χαρακτηριστικά αυτά υπάρχουν ανεξαιρέτως σε όλα τα ελληνικά λήμματα ασχέτως αν προσδιορίζουν κινήσεις ή ενέργειες που παράγουν ήχο.

Έρρωσθε .

«Άκουγα αυτούς τους ανθρώπους να συζητούν σε μια γλώσσα που ήταν για μένα αρμονική αλλά και ακατάληπτα μουσική. Αυτό το ταξίδι προς την πατρίδα, μητέρα των εννοιών μας, μου απεκάλυπτε έναν άγνωστο πρόγονο, που μιλούσε μια γλώσσα τόσο μακρινή στο παρελθόν, μα οικεία και μόνο από τους ήχους της. Αισθάνθηκα να τα έχω χαμένα, όπως αν μου είχαν πει ένα βράδυ ότι ο αληθινός μου πατέρας ή η αληθινή μου μάνα δεν ήσαν αυτοί που με είχαν αναστήσει».

Ζακ Λακαρριέρ

«Όταν κάποτε φύγω από τούτο το φώς θα ελιχθώ προς τα πάνω, όπως ένα ποταμάκι που μουρμουρίζει. Κι αν τυχόν κάπου ανάμεσα στους γαλάζιους διαδρόμους συναντήσω αγγέλους, θα τους μιλήσω Ελληνικά, επειδή δεν ξέρουνε γλώσσες. Μιλάνε μεταξύ τους με μουσική».

Νικηφόρος Βρεττάκος